Á nýafstöðnum leiðtogafundi NATO í Ríga voru þrjú mál efst á baugi: stækkun bandalagsins, hin hernaðarlega umbreyting með áherslu á hið svokallaða hraðlið og loks stríðsrekstur bandalagsins í Afganistan, sem á máli bandalagsins kallast friðargæsla.
Í fréttaskýringu í Morgunblaðinu 29. nóvember var haft eftir sérfæðingi að Afganistan væri prófsteinn á bandalagið og aðstoðarutanríkisráherra Bandaríkjanna sagði Afganistan vera „málefni númer eitt“ í huga Bandaríkjamanna.
Staða Bandaríkjanna og NATO í Afganistan er afleit. Þeir hafa mjög takmarkaða stjórn á ástandinu og í sumum héruðum landsins ríkir stríðsástand. Bandaríkjastjórn og ráðamenn NATO, þ.e. Jaap de Hoop Scheffer, framkvæmdastjóri bandalagins, og hernaðarlegir yfirmenn, eru mjög óánægðir með frammistöðu margra aðildarríkja sem sent hafa hermenn til Afganistan. Bandaríkjamenn, Bretar, Kanadamenn og Hollendingar hafa borið hitann og þungann af átökunum. Sum önnur ríki hafa sett ýmis skilyrði um hvernig og hvar megi beita herliðum þeirra og hafa alls ekki verið tilbúin til að taka fullan þátt í stríðsátökum. Það er eins og þau hafi reiknað með að eingöngu væri um friðargæslu að ræða en ekki bein stríðsátök eins og raunin er. George Bush minnti á fimmtu grein Atlantshafssamningsins þar sem segir að árás á einn aðila sé árás á alla. Sú grundvallarregla ætti við hvort sem árásin væri gerð á heimalönd eða á NATO-herlið í hernaðarátökum erlendis. Þá hafa aðildarríkin ekki heldur fengist til að senda þann herafla sem talinn er nauðsynlegur, enn vantar um fimmtung upp á að svo sé. Á fundinum var líka lögð áhersla á að aðildarríkin ykju hernðarútgjöld sín, en stefnan er að þau verði að lágmarki 2% af landsframleiðslu.
Ísland hefur þessa neyðarlegu sérstöðu í hernðarbandalaginu að hafa engan her. Þess vegna er það gjarnan undanskilið þegar verið er að skamma NATO-ríkin fyrir vera ekki nógu vígreif í Afganistan. Íslensku ríkisstjórninni er þó mikið í mun að vera með og Geir Haarde lýsti því yfir á fundinum að Íslendingar mundu ekki láta sitt eftir liggja í Afganistan og leggja meira fé til endurreisnar- og þróunarverkefna í Afganistan og styðja við bakið á aðildarríkjunum, sem standa í eldlínunni í sunnanverðu Afganistan þar sem átökin við talíbana eru hörðust. Meðal annars er hugsanlegt að Íslendingar taki að sér einhverja flutninga flugleiðis til Afganistan. Vegna herleysis geta Íslendingar ekki tekið þátt í hinni hernaðarlegu uppbyggingu bandalagins og hinu nýja hraðliði, en „á meðan uppi er krafa í bandalaginu að þjóðirnar auki við almenn útgjöld sín til hernaðarmála höfum við aukið okkar framlög til friðargæslu og hjálparstarfsemi í stríðshrjáðum löndum,“ hefur Morgunblaðið eftir Geir Haarde.
Íslendingar hafa legið undir ámæli fyrir lélega þátttöku í þróunaraðstoð. Nú er hins vegar sjálfsagt mál að leggja fé í svokallaða friðargæslu á vegum NATO, sem að meginhluta felst í verkefnum varðandi hersetu NATO í löndum sem Bandaríkin hafa ráðist inn í, hernumið og skipað leppstjórn.
Nógu slæm var utanríkisstefna Íslands meðan Bandaríkin höfðu hér herstöð. Sá var þó munurinn að þá var Ísland að öðru leyti tiltölulega óvirkur aðili að NATO. Þetta fór raunar að breytast fyrir um tveimur áratugum, m.a. með því að Íslendingar fóru að taka þátt í störfum hermálanefndar NATO. En nú, þegar NATO er að verða æ virkara og árásargjarnara henrðarbandalag, stendur hugur íslenskra ráðamanna til að Ísland verði sem mest með, leggi meira fé í starfsemi þess og taki þátt í hernaði bandalagsins, þó svo að í bili eigi að mýkja eitthvað upp ásjónu „friðargæslunnar“. En við hernað þarf fleira en hermenn sem taka þátt í bardögum, það þarf ýmiskonar þjónustu í kringum þá, og þar ætla íslensk stjórnvöld að veita sitt liðsinni.
Með fundinum í Ríga var staðfest enn frekari þróun NATO til útþenslu og árásarstefnu og jafnframt staðfest frekari þátttaka Íslands í þeirri þróun. Hér er um grafalvarlega þróun að ræða og mikilvægt að fylgjast grannt með henni og andæfa henni.
Einar Ólafsson
Meðal þeirra tugmilljóna manna sem mótmæltu innrásinni í Írak í mars 2003 var bandaríski leikarinn Sean Penn. 18. desember sl. var honum veitt viðurkenning kennd við leikarann látna, Christopher Reeve. Í ávarpi sem hann flutti við þetta tækifæri gagnrýndi hann bandarísk stjórnvöld harðlega
