Það hefur væntanlega ekki farið framhjá neinum að um þessar mundir geysar versti ebólufaraldur sögunnar í Vestur-Afríku og er ekkert sem bendir til þess að hörmungunum linni á næstunni. Samtökin Læknar án landamæra lýstu því yfir í júní að faraldurinn væri orðinn stjórnlaus og kölluðu eftir úrræðum frá alþjóðasamfélaginu til að stemma stigu við vaxandi hættu af hans völdum. Í ágúst tók Aþjóðaheilbrigðismálastofnun loks við sér og lýsti yfir neyðarástandi vegna faraldsins og núna í september tók alþjóðasamfélagið við sér með nokkuð sérstökum hætti.
Þann 18. september síðastliðinn braut Öryggisráð Sameinuðu Þjóðanna blað í sögu sinni með að halda í fyrsta sinn neyðarfund vegna lýðheilsuvandamáls. Einnig var ályktun 2177 samþykkt sem fjallar um viðbrögð við ebólufaraldrinum. Áður hafa einungis tvær heilbrigðistengdar ályktanir farið í gegnum Öryggisráðið (1308 og 1983) sem báðar fjalla um HIV, en þær beina sjónum sínum að friðargæsluliðum hvað það varðar og hvernig þeir skuli forðast smit. Hin nýja ályktun er því sú fyrsta sem gerir lýðheilsumál að öryggismáli og kemur fram á sama tíma og Bandaríkin hafa ákveðið að aðstoða Líberíu með því að senda 3000 hermenn til landsins (en það voru einmitt Bandaríkin sem komu ályktun 2177 á framfæri). Í kjölfar þessa tveggja ákvarðana birtust fjöldi fjölmiðlagreina beggja vegna Atlantshafsins sem stögluðust á því að ebólufaraldurinn væri ógn við öryggi Vestur-Afríku og jafnvel heimsins.
Þrátt fyrir að þetta gæti hljómað sem frekar ýktar dómsdagsyfirlýsingar þá er það ekki fjarri lagi að það sem byrjaði sem lýðheilsukrísa gæti jafnframt orðið að pólítískri krísu. Í versta falli gæti ástandið breyst í átök og jafnvel nýjar borgarastyrjaldir, en bæði Líbería og Sierra Leone hafa tiltölulega nýlega gengið í gengum langar og erfiðar borgarastyrjaldir og uppbygging í kjölfar þeirra stendur enn yfir. Löndin glíma því við algeng vandamál sem fylgja borgarastyrjöldum, eins og t.d. í lítið traust til stjórnvalda og öryggisgeirans og ofgnótt af ungum mönnum sem glíma við atvinnuleysi og hafa litla aðra þjálfun en þá að nota vopn. Tilhugsunin um að ætla að kljást við ebólu og borgarastríð á sama tíma er hryllilegri en orð fá lýst og mögulega óvinnandi verk til að takast á við. Það er því mjög skiljanlegt að þjóðir heimsins vilji tryggja að ofbeldi og óeirðir auki ekki frekar á vandann sem fyrir er.
Lausnirnar sem nú standa Líberíubúum til boða virðast hinsvegar vafasamar að ýmsu leyti. Það er reyndar ekkert nýtt að bandaríski herinn sem og aðrir herir komi við sögu þegar um neyðarástand er að ræða. Þetta eru stofnanirnar með mannskap sem er reiðubúinn til að fara af stað með stuttum fyrirvara og vinna björgunarstarf undir erfiðum kringumstæðum. Bandaríski herinn tók t.d. virkan þátt í starfi á Haítí eftir jarðskjálftann þar 2010 og stærir sig gjarnan fyrir vel unnin störf. Það hafa þó heyrst gangrýnisraddir um að þar hafi verið of mikil áhersla á vopnaða hermenn í stað borgaralegra starfsmanna hersins.
Hér erum við kannski komin að kjarna vandans um viðbrögð við ebólu í Líberíu. Þrátt fyrir að Bandaríkjaher hafi vissulega innan sinna raða heilbrigðisstarfsfólk sem er þjálfað í að hlynna að sjúkum og særðum í erfiðum aðstæðum er það ekki fólkið sem stendur til að senda til Líberíu. Obama hefur svarað gagnrýni á að senda Bandaríkjamenn á ebólusvæði með því að lýsa því yfir að engir af þeim 3000 starfsmönnum hersins sem senda á til Líberíu muni koma nálægt ebólusjúklingum. Herinn á hinsvegar að koma upp fullbúnum 17 sjúkraskýlum, hvert um sig með rúm fyrir 100 manns, sem er svo sannarlega ekki vanþörf á. Til þess að manna skýlin ætlar herinn að þjálfa 500 líberíska heilbrigðisstarfsmenn í eina viku, á hverri viku, í óskilgreindan tíma. Vandinn er að þó að Bandaríkjaher hafi ágætis sérfræðiþekkingu í að sinna sjúkum í erfiðum aðstæðum, þá leggja þeir það ekki í vana sinn að koma þessari kunnáttu áfram til annarra, eins og þeir ætla sér núna, hvað þá á svona stuttum tíma. Það er því spurning hvort þeir hafa yfir höfuð getuna til slíks. Annað vandamál er hvaðan þessir 500 einstaklingar eigi að koma vikulega. Ég óttast að það verði erfitt að finna það fólk. Í Líberíu er afar lágt menntunarstig, það á við um grunnmenntun í heilsugæslu sem og á öðrum sviðum. Jafnframt má gera ráð fyrir að Bandaríkjaher muni þurfa að glíma við sama vandamál og Læknar án landamæra – það er erfitt að finna fólk sem vill umgangast ebólusjúklinga.
Svo virðist sem Bandaríkjaher muni koma til Líberíu með allt það sem þarf, nema það sem brýnast er – hjúkrunarfólk. Herinn er svo tilbúinn að vernda stórnvöld í Líberíu fyrir mögulegum óeirðum og átökum en ekki að vinna nægjanlega í því að koma í veg fyrir reiði og hræðslu fólks, það sem mögulega gæti leytt til átaka. Bandaríkjaher er afar heppinn þar sem viðbrögð almennings í Líberíu við komu hans virðast í heildina vera jákvæð. Kannski mun trúin og vonin um að þetta sé tákn um að umheimurinn sé ekki búin að gleyma Vestur-Afríku stemma stigu við óróanum um stund. En það er víst að ef ró á að haldast þarf almenningur fljótlega að sjá árangur af veru hersins. Hvað gerist ef ekki tekst að manna nýju sjúkraskýlin? Eða ef þau verða mönnuð af illa þjálfuðu fólki sem smitast sjálft af ebólu vegna stuttrar og mögulega ófullnægjandi þjálfunar?
Ég vona af fullri einlægni að efasemdir mínar um ágæti þessara viðbragða reynist rangar og að koma hersins marki byrjunina á endinum á núverandi ebólufaraldri í Líberíu og Vestur-Afríku allri. Næstu mánuðir munu leiða það í ljós. En hinsvegar ætti það að vera ljóst að fyrir utan sjúkraaðstöðu og –búnað þá er það sem Líbería hefur mesta þörf fyrir núna læknar og hjúkrunarfræðingar, ekki byssur og hermenn.
Guðrún Sif Friðriksdóttir
(Höfundur er doktorsnemi í mannfræði og vann hjá UN Women í Líberíu 2007-2009)