Samningurinn um að hefta útbreiðslu kjarnavopna eða á ensku Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, var gerður 1. júlí 1968 en tók gildi 5. mars 1970. Oft er samningurinn stuttnefndur á ensku Non-Proliferation Treaty eða NPT-samningurinn.
Ísland er meðal stofnaðila að samningnum (1) en aðeins þrjú ríki hafa ekki fullgilt hann: Indland, Ísrael, Pakistan. Kúba fullgilti hann árið 2002 og Austur-Tímor 2003 og þar með eru aðildarríkin orðin 189.
Helstu atriði NPT-samningsins
Í inngangi samningsins lýsa samningsaðilar yfir „þeirri ætlun sinni að stöðva kjarnavopnakapphlaupið eins fljótt og auðið er og gera raunhæfar ráðstafanir í þá veru að eyða kjarnavopnum“. Í 1. og 2. grein samningsins skuldbinda kjarnorkuvopnaríkin sig til að afhenda ekki öðrum aðila kjarnorkuvopn né aðstoða við framleiðslu þeirra en kjarnorkuvopnalausu ríkin skuldbinda sig til að framleiða ekki né útvega sér kjarnorkuvopn. Í 3. grein er Alþjóðakjarnorkumálastofnuninni falið eftirlit með þessu. Einnig skuldbinda samningsaðilar sig til að láta ekki neinu kjarnorkuvopnalausu ríki í té til friðsamlegrar notkunar efni eða tæki sem geta nýst til framleiðslu kjarnorkuvopna nema það komi undir öryggisákvæði þessarar greinar.
6. grein samningsins þykir mörgum mjög mikilvæg. Skv. henni skuldbinda samningsaðilar sig „til þess að halda áfram í góðri trú samningum um raunhæfar ráðstafanir varðandi stöðvun kjarnorkuvopnakapphlaupsins innan skamms tíma og eyðingu kjarnavopna og um samning um almenna og algjöra afvopnun undir ströngu og raunhæfu, alþjóðlegu eftirliti.“
Í 7. grein er þess sérstaklega getið að ekkert í samningnum raski rétti hvaða ríkjahóps sem er til að gera samninga um kjarnorkuvopnalaus svæði.
Í 8. grein er ákveðið að fimm árum eftir gildistöku samningsins skuli haldin ráðstefna til að endurskoða framkvæmd hans en síðan geti meirihluti samningsaðila fengið ráðstefnur kallaðar saman á fimm ára fresti til endurskoðunar hans. Í 10. grein er kveðið á um að 25 árum eftir gildistöku samningsins skuli kalla saman ráðstefnu til að ákveða hvort samningurinn eigi að vera áfram í gildi.
Þau ríki sem eru skilgreind og viðurkennd sem kjarnorkuvopnaríki (stundum nefnd P-5 ríkin) í samningnum eru: Bretland, Bandaríkin, Rússland (áður Sovétríkin), Frakkland og Kína. Bretland, Bandaríkin og Rússland voru stofnaðilar en Frakkland og Kína fullgiltu samninginn ekki fyrr en 1992. A.m.k. þrjú önnur ríki eiga kjarnorkuvopn (stundum nefnd D-3 ríkin), Indland, Pakistan og Ísrael. Ekkert þeirra á aðild að samningnum. Nokkur önnur ríki hafa á undanförnum árum verið talin eiga kjarnorkuvopn eða vera að koma sér þeim upp: Írak, Íran, Norður-Kórea, Líbýa og Sýrland (2). Þau hafa öll fullgilt samninginn. Þá voru Suður-Afríka og Brasilía einnig farin að vinna að því að koma sé upp kjarnorkuvopnum á sínum tíma en voru þá ekki orðin aðilar að samningnum.
Sú gagnrýni hefur komið fram að hugtakið kjarnorkuvopn er hvergi skilgreint í samningnum en stórveldin urðu ásátt um að hann tæki ekki til burðartækja fyrir kjarnorkuvopn. Þessi skilningur var nauðsynlegur til að samningurinn gengi ekki í berhögg við ýmsa samninga og skuldbindingar ríkja innan NATO og eflaust einnig Varsjárbandalagsins. Þannig getur samningurinn t.d. ekki hindrað staðsetningu bandarískra kjarnorkuvopna í Þýskalandi, Ítalíu, Hollandi og Belgíu, svo nokkur NATO-ríki séu nefnd, á meðan þessi vopn eru undir bandarískri stjórn (3).
Það er mikilvægt að átta sig á að samningurinn byggist í grundvallaratriðum á samkomulagi milli tveggja ríkjahópa: kjarnorkuvopnalausu ríkin samþykktu að koma sé ekki upp kjarnorkuvopnum gegn því að kjarnorkuvopnaríkin bindu enda á kjarnorkuvopnakapphlaupið innan skamms tíma og tækju síðan til við algjöra afvopnum.
NPT-samningurinn 1970-1990
Ráðstefnur til endurskoðunar samningsins hafa verið haldan á fimm ára fresti frá gildistöku hans. Þegar fyrsta ráðstefnan var haldin árið 1975 höfðu 91 ríki fullgilt samninginn. Á ráðstefnunni lýstu mörg ríkjanna, sem ekki áttu kjarnorkuvopn og stóðu utan við vestur- og austurblokkir kalda stríðsins, óánægju sinni með það sem þau kölluðu einhliða túlkun samningsins og fólst í að megináhersla var lögð á skyldur þeirra en síður litið til réttinda þeirra (í samningnum eru ákvæði um jafnrétti til friðsamlegar nýtingar kjarnorku) eða skyldna kjarnorkuvopnaríkjanna. Sérstaklega var litið til þess hvort kjarnorkuvopnaríkin hefðu staðið við skuldbindingar sínar gagnvart 6. greininni. Bandaríkin og Sovétríkin töldu hins vegar að með samningsviðræðunum sem kallað voru SALT I væru þau að uppfylla þessar skuldbindingar. Þrátt fyrir ágreining lauk ráðstefnunni með lokayfirlýsingu þar sem m.a. komu fram áhyggjur vegna vígbúnaðarkapphlaupsins þrátt fyrir ákveðna áfanga í viðræðum um takmörkun kjarnorkuvopna á undanförnum árum og aðildarríkin, sérstaklega kjarnorkuvopnaríkin, voru hvött til að vinna enn frekar að því að koma 6. greininni í framkvæmd.
Þegar önnur ráðstefnan var haldin árið 1980 hafði aðildarríkjunum fjölgað í 112. Umræðurnar voru að miklu leyti á svipuðum nótum og árið 1975. En nú tókst ekki að ná samkomulagi um lokayfirlýsingu og stafaði það einkum af ágreiningi varðandi 6. greinina. Kjarnorkuvopnalausu ríkin kröfðust fullgildingar SALT II samingsins sem leiðtogar Bandaríkjanna og Sovétríkjanna undirrituðu árið 1979 en Bandaríkin heyktust á að fullgilda eftir innrás Sovétríkjanna í Afganistan. Einnig gagnrýndu mörg hlutlaus ríki aðstoð og samvinnu kjarnorkuvopnaríkjanna við ríki sem ekki áttu aðild að samningnum og töldu að með því ynnu þau gegn markmiðum samningsins. Þá var einnig til umræðu hvernig mætti tryggja öryggi kjarnorkuvopnalausu ríkjanna, einkum hinna hlutlausu, en þau töldu þörf á því þar sem þeim væri meinað að koma sér upp kjarnorkuvopnum.
Við þriðju ráðstefnuna 1985 hafði aðildaríkjunum enn fjölgað í 131. Sum ríki í Afríku og Mið-Austurlöndum lýstu þá áhyggjum yfir því að Ísrael og Suður-Afríka væru að koma sér upp kjarnorkuvopnum, en hvorugt ríkið var þá aðili að samningnum. Eins og á fyrri ráðstefnunum tveimur snerust umræðurnar mest um 6. greinina og hversu lítt miðað í átt til afvopnunar. Í því sambandi lýstu margir vonbrigðum sínum yfir því að þríhliða viðræður Sovétríkjanna, Bretlands og Bandaríkjanna um bann við tilraunir með kjarnorkuvopn sem hófust árið 1977 höfðu ekki haldið áfram eftir 1980. Þrátt fyrir ágreining tókst að setja saman lokayfirlýsingu þar sem kom fram mikill stuðningur við samninginn. Á þessari ráðstefnu lýstu margir yfir stuðningi við möguleika á kjarnorkuvopnalausum svæðum sem getið er um í 7. grein samningsins og fögnuðu Rarotonga-samningnum um kjarnorkuvopnalaust svæði á Suður-Kyrrahafinu sem var lokið í ágúst 1985 og tók gildi árið eftir.
Við fjórðu ráðstefnuna árið 1990 voru aðildarríkin orðin 140. Ennþá stóðu þó tvo af hinum viðurkenndu kjarnorkuvopnaríkjum (P-5 ríkjum), Kína og Frakkland, utan samningsins. Þau gerðust ekki aðilar að honum fyrr en 1992 en höfðu þó áheyrnarfulltrúa á ráðstefnunni 1990. Á ráðstefnunni var upp ágreiningur um ýmislegt, svo sem um friðsamlega notkun kjarnorku, öryggisákvæði sem fjallað er um í 3. grein samningsins og tryggingu fyrir öryggi kjarnorkuvopnalausu ríkjanna. Þótt ekki hefði komið til neinna brota á fyrstu tveimur greinum samningsins voru nú uppi áhyggjur um að útbreiðsla tæknilegrar þekkingar gæti leitt til „láréttrar“ útbreiðslu kjarnorkuvopna. Varðandi 6. greinina, sem kveður á um afvopnun, þótti nokkuð hafa þokast áfram við að hægja á vígbúnaðarkapphlaupinu á undanförnum árum, en þó höfðu mörg ríki, einkum utan Vesturlanda, áhyggjur af að þróun nýrra vopna á vegum kjarnorkuvopnaríkjanna gæti leitt til „lóðréttrar“ útbreiðslu kjarnorkuvopna. En aðalágreiningurinn varðaði framkvæmd 6. greinarinnar, sérstaklega varðandi allsherjarbann við tilraunum með kjarnorkuvopn, en um það atriði hafði líka verið ágreiningur árið 1985. Enginn ágreiningur var þó um að takmarkið væri slíkt allsherjarbann, spurningin var bara hvernig og hvenær. Á þessari ráðstefnu var rætt um hlutverk Alþjóðakjarnorkumálastofnunarinnar. Almennt var álitið að öryggisákvæði hennar hefðu skipt miklu máli og ástæða væri til að styrkja þau enn frekar. Hins vegar kvörtuðu mörg kjarnorkuvopnalaus ríki, einkum þróunarríki, yfir því að þeim væri gert erfitt fyrir að koma sér upp kjarnorkutækni til friðsamlegrar notkunar. Þá kom líka enn upp og enn sterkar en fyrr umræðan um tryggingu fyrir öryggi kjarnorkuvopnalausu ríkjanna. Þá var einnig áberandi stuðningur við kjarnorkuvopnalaus svæði. Þótt ekki tækist að koma saman lokaályktun, ekki síst vegna ágreinings um 6. greinina, var almennt álitið að ráðstefnan hefði verið árangursrík og meginniðurstaðan væri eindreginn stuðningur við samninginn.
Endurskoðunarráðstefnan 1995
Samningurinn kvað á um að eftir 25 ár skyldi tekin ákvörðun um hvort hann ætti að vera áfram í gildi um óákveðinn tíma eða framlengdur um ákveðinn tíma. Nú höfðu bæst við 38 aðildarrríki, þar á meðal Frakkland og Kína, og þá voru þau orðin 178. Þetta var fyrsta ráðstefnan eftir að Sovétríkin liðu undir lok og jafnframt voru nú öll hin viðurkenndu kjanorkuvopnaríki (P-5 ríkin) orðin aðilar.
Eins og við mátti búast var ágreiningur fyrst og fremst um framkvæmd afvopnunarákvæðisins í 6. grein og öryggisákvæðin og ákvæðin um friðsamlega notkun kjarnorku í 3. og 4. grein. Varðandi framkvæmd 6. greinarinnar voru kjarnorkuvopnalausu ríkin almennt sammála um að kjarnorkuvopnaríkin þyrftu að sýna meiri vilja til að ná takmarkinu um kjarnorkuafvopnun. Áhersla var lögð á að viðræðum um um allsherjarbann við tilraunum með kjarnorkuvopn (CTBT-samningurinn) lyki ekki seinna en 1996, eins og raunar varð, að sem fyrst yrðu hafnar og til lykta leiddar viðræður um kjarnkleyf efni og að kjarnorkuvopnaríkin skuldbindu sig til að til að ganga lengra í fækkun kjarnorkuvopna en kveðið var á um í START II samningnum sem var undirritaður 1993 en hefur raunar enn ekki tekið gildi.
Kjarnorkuvopnaríkin héldu því fram að vígbúnaðarkapphlaupinu væri lokið og vísuðu til fækkunar vopna í kjölfar START-samninga Bandaríkjanna og Rússlands og að sömu tilhneigingar gætti hjá Bretlandi og Frakklandi. En þrátt fyrir þetta var það álit margra annarra ríkja að í raun héldi kjarnorkuvopnakapphlaupið áfram ef litið væri til tæknilegrar þróunar kjarnorkuvopna að undanförnu. Meirihluti kjarnorkuvopnalausu ríkjanna, sérstaklega þau hlutlausu, kröfðust þess að viðræðum um útrýmingu hverskyns kjarnorkuvopna yrði hraðað.
Það var mikið til einhugur um að myndun kjarnorkuvopnalausra svæða stuðlaði að friði og öryggi bæði svæðisbundið og alþjóðlega og væru skref í áttina að kjarnorkuvopnalausum heimi. Samningar um Afríku og Suðaustur-Asíu voru þá í deiglunni og því var fagnað og einnig var áhugi á myndun kjarnorkuvopnalauss svæðis í Mið-Austurlöndum. Hins vegar náðist ekki samkomulag um tillögu Hvíta-Rússlands um kjarnorkuvopnalaust svæði í Mið-Evrópu.
Fram að þessu hafði aldrei verið upp ágreiningur um fyrstu tvær greinar samningsins en nú héldu hlutlausu ríkin því fram með stuðningi nokkurra annarra að sum kjornorkuvopnaríkin hefðu farið út fyrir bókstaf og anda 1. greinarinnar með flutningi kjarnokuvopna sín á milli og með samvinnu við hópa kjarnorkuvopnalausra ríkja vegna svæðisbundinna ráðstafana. Hins vegar var ekki um nein brot að ræða gagnvart 2. greininni nema af hálfu Íraks en hins vegar voru uppi áhyggjur um framkvæmd samkomulags um öryggisákvæði milli Norður-Kóreu og Alþjóðakjarnorkumálastofnunarinnar. Þá lýstu mörg ríki, einkum í Mið-Austurlöndum, yfir áhyggjum vegna kjarnorkuvopnaþróunar Ísraels og þær áhyggjur voru teknar upp í ályktun ráðstefnunnar um Mið-Austurlönd.
Þar sem ráðstefnunni bar skylda til að afgreiða spurninguna um hvort samningurinn ætti að gilda áfram um óákveðinn tíma eða tímabundið gafst ekki tími til að afgreiða ýmis mál sem ágreiningur var um og þess vegna afgreiddi hún enga lokaályktun.
Þó að meirihluti aðildarríkjanna væri fylgjandi því að samningurinn gilti áfram ótímabundið var enginn einhugur um það. En í ljósi þess að meirihlutinn var því fylgjandi tók ráðstefnan ákvörðun um það að samningurinn skyldi gilda áfram ótímabundið. Tvær aðrar ákvarðandi mynduðu líka forsendu fyrir þessari ákvörðun.
Fyrsta ákvörðunin var um að efla undirbúningsvinnuna að endurskoðun samingsins samkvæmt ákvæðum 8. greinarinnar um endurskoðunarráðstefnu á fimm ára fresti. Ákveðið var að halda árlega undirbúningsfundi fyrir ráðstefnuna árið 2000 frá árinu 1997 og nánari útlistun um hvernig vinnunni skyldi hagað.
Önnur ákvörðunin var um grundvallaratriði og markmið varðandi hindrun útbreiðslu kjarnorkuvopna og afvopnun. Lögð var áhersla á að öll ríki gerðust aðilar að samningnum og þau ríki sem á vantaði hvött til þess. Í öðru lagi var lögð áhersla á að samningurinn gengdi hlutverki sínu að koma í veg fyrir útbreiðslu kjarnorkuvopna. Í þriðja lagi var hnykkt á nauðsyn afvopnunar. „Í þessu skyni staðfesta kjarnorkuvopnaríkin skuldbindingu sína samkvæmt 6. grein um að halda áfram í góðri trú samningum um raunhæfar ráðstafanir varðandi eyðingu kjarnorkuvopna.“ Til þess að tryggja framkvæmd 6. greinarinnar var sagt nauðsynlegt að ljúka samningum um allsherjarbann við tilraunum með kjarnorkuvopn eigi síðar en árið 1996, að taka upp samningaviðræður um bann við framleiðslu kjarnkleyfra efna sem hægt yrði að nota í kjarnorkuvopn og að kjarnorkuvopnaríkin færu gagngert að fækka kjarnorkuvopnum með það að markmiði að útrýma þeim. Í fjórða lagi var lögð áhersla á mikilvægi kjarnorkuvopnalausra svæða, einkum þar sem spenna ríkti og voru Mið-Austurlönd sérstaklega nefnd. Látin var í ljós ósk um að fleiri kjarnorkuvopnalaus svæði væru orðin að veruleika þegar næsta endurskoðunarráðstefna hæfist árið 2000. Í fimmta lagi var lögð áhersla á að öryggi kjarnorkuvopnalausu ríkjanna yrði tryggt varðandi notkun eða hótun um notkun kjarnorkuvopna og var vísað til nýlegrar ályktunar allsherjarþings SÞ númer 984 frá 11. apríl 1995. Í sjötta og sjöunda lagi voru atriði varðandi styrkingu Alþjóðakjarnorkumálastofnunarinnar og friðsamlega nýtingu kjarnorku.
Þá var einnig var samþykkt ályktun um Mið-Austurlönd.
CTBT-samningurinn
Það gekk eftir að samningur náðist um allsherjarbann við tilraunum með kjarnorkuvopn, CTBT-samningurinn, í september 1996. Nú hafa 175 ríki undirritað hann og 120 fullgilt hann. En samningurinn tekur ekki gildi fyrr en 44 ríki sem tilgreind eru í viðauka við hann hafa fullgilt hann, en það eru þau ríki sem hafa yfir að ráða kjarnorkuvopnum eða kjarnaofnum. Enn hafa aðeins 33 af þessum ríkjum fullgilt hann en þessi eru eftir: Indland, Pakistan og Norður-Kórea, sem hafa enn ekki undirritað hann, og Bandaríkin, Kína, Kólumbía, Egyptaland, Indónesía, Íran, Ísrael og Víetnam, sem hafa undirritað hann en ekki fullgilt. Alþjóðaráðstefnur hafa verið haldnar til að þrýsta á um fulla gildistöku samningsins. Fastaráð samningsins í Vínarborg telur að forsenda þess að samningurinn taki gildi sé að Bandaríkin fullgildi hann. Þau voru meðal fyrstu ríkja til að undirrita hann og Bill Clinton lagði áherslu á fullgildingu hans en öldungadeildin hafnaði því og ekki jukust vonir um það með valdatöku Bush (4).
Álit Alþjóðadómstólsins frá 1996 og tillögur Malasíu á allsherjarþingum SÞ um eftirfylgni þess
8. júlí 1996 sendi Alþjóðadómstóllinn frá sér ráðgefandi álit um lögmæti þess að hóta beitingu kjarnorkuvopna eða beita þeim. Alþjóðdómstóllinn sendi þetta álit frá sér að beiðni Allsherjarþings Sameinuðu þjóðanna en dómstóllinn starfar á vegum þeirra. Þessi beiðni var samþykkt með ályktun númer 49/75 K 15. des. 1994, en hún var lögð fyrir þingið af hálfu aðildarríkja Samtaka hlutlausra ríka. Spurning var á þessa leið: „Er hótun um beitingu eða beiting kjarnorkuvopna undir nokkrum kringumstæðum leyfileg samkvæmt alþjóðalögum?“ Tillagan var samþykkt með 78 atkvæðum, á móti voru 43 ríki, þ.á.m. Ísland, 38 sátu hjá. Meðal þeirra sem voru á móti og sátu hjá voru flest eða öll NATO-ríkin og mörg fyrrum austantjaldsríki (5). Meginniðurstaða dómstólins var að hvorki beiting kjarnorkuvopna né hótun um að beita þeim stæðist alþjóðalög. Þessi niðurstaða var rækilega rökstudd, einkum út frá sérstöðu þessara vopna, gífurlegum eyðingarmætti og afdrifaríkum afleiðingu ef þeim yrði beitt. Því væri notkun þeirra ólögleg og þar með væri líka ólöglegt að hóta því að beita þeim. Með þessu hafði dómstóllin svarað því sem allsherjarþingið lagði fyrir hann en að eigin frumkvæði kvað hann líka upp úr með það að skuldbindingin í 6. grein NPT-samningsins um eyðingu kjarnorkuvopna þýddi einfaldlega að öllum ríkjum sem ættu kjarnorkuvopn bæri skylda til að eyða þeim. Þetta hefði verið samþykkt af nær öllum ríkjum heims og sú samþykkt gilti líka fyrir þau þrjú ríki sem ekki hafa fullgilt sáttmálann (6).
Kjarnorkuvopnaríkin hafa reynt að beita rökum til að fara að fara kringum dóminn en meirihluti ríkja heims hefur ekki fallist á þau rök. Malasía lagði ályktunartillögu fyrir allsherjarþingið (nr. 51/45 M 10. des. 1996) haustið 1996 með tilvísun m.a. til 6. greinar NPT-samningsins og til dómsins, um að öll ríki uppfylli skyldu sína varðandi kjarnorkuafvopnun með því að hefja strax á næsta ári samningaviðræður með það fyrir augum að „ná sem fyrst samkomulagi um bann við þróun, framleiðslu, prófun, staðsetningu, birgðasöfnun, flutningi, hótun eða notkun kjarnorkuvopna og um undirbúning eyðingu þeirra“, og var hún samþykkt í desember það ár með atkvæðum 115 ríkja. 22 ríki greiddu atkvæði gegn henni en 32, þ.á.m. Ísland, sátu hjá. Þessi tillaga hefur síðan verið lögð fram á flestum þingum og hafa atkvæði fallað á svipaðan hátt og hefur Ísland ýmist verið á móti eða setið hjá. Meðal þeirra ríkja sem hafa verið á móti eða setið hjá eru flest eða öll NATO-ríkin og mörg fyrrum austantjaldsríki og öll kjarnorkuvopnaríkin nema Indland og Pakistan sem hafa greitt atkvæði með þessum tillögum. Rétt er að geta þess að allsherjarþingið hefur tekið fyrir á undanförnum árum margar aðrar ályktunartillögur sem snúast á einhvern hátt um kjarnorkuafvopnun og verður það ekki rakið nánar hér (7).
Kjarnorkuvopnalaus svæði
Eins og fram hefur komið er vikið að möguleikum á kjarnorkulausum svæðum í NPT-samningnum og endurskoðunarráðstefnurnar hafa hvatt til myndunar slíkra svæða. Rarotonga-samningurinn um kjarnorkuvopnalaust svæði á Suður-Kyrrahafinu var gerður árið 1985 og tók gildi árið eftir. Áður hafði hafði verið samið um kjarnorkuvopnalaust svæði á Suðurskautslandinu árið 1959 með gildistöku 1961, bann við tilraunum með kjarnorkuvopn í hiningeimnum árið 1963, bann við staðsetningu kjarnorkuvopna á hafsbotni 1969 og Tlatelolco-samningurinn um kjarnorkuvopnalaust svæði í Rómönsku Ameríku og Karíbahafinu var gerður árið 1967 en tók gildi 1968. Síðan hafa bæst við Bangkok-samningurinn um Suðaustur-Asíu 1995 með gildistíma frá 1996 og Pelindaba-samningurinn 1996, en hann hefur ekki enn komið til framkvæmda (8). Þannig hafa nú verið gerðir samningar um að mestallt suðurhvel jarðar sé kjarnorkuvopnalaust svæði. Áhugi hefur verið fyrir myndun kjarnorkuvopnalauss svæðis í Mið-Austurlöndum en hugmyndir um kjarnorkuvopnalausa Mið-Evrópu hafa ekki náð fram að ganga. Lagðar hafa verið fyrir allsherjarþingið tillögur um kjarnorkuvopnalaus svæði í Mið-Asíu. Einnig hafa verið uppi hugmyndir um kjarnorkuvopnalaus svæði í Suður-Asíu og Norðaustur-Asíu sem tæki til Japans, Norður- og Suður-Kóreu, Tævan og hluta Kína, Mongólíu og Rússlands. Þess hugmyndir eru þó vonlitlar nú í ljósi afstöðu Norðu-Kóreu og Bandaríkjanna sem þyrftu væntanlega að vera aðilar að slíku samkomulagi. Þá hafa líka hafa verið uppi hugmyndir um kjarnorkuvopnalaus svæði á Norður-Atlantshafi og Norðurlöndum og kjarnorkuvopnalaust svæði á Norðurlöndum og grannsvæðum Norðurlanda er á stefnuskrá hóps vinstrisósíalista og umhverfissinna í Norðurlandaráði. Einnig hafa einstök lönd eins og Mongólía og Austurríki lýst yfir kjarnorkuvopnaleysi og ríki innan kjarnorkulausra svæða, Filippseyjar og Nýja Sjáland, hafa sett lög sem ganga lengra en hinar svæðisbundnu yfirlýsingar. Á Alþingi Íslendinga hafa nokkrum sinnum verið lögð fram frumvörp um kjarnorkuvopnalaust Ísland en verið hafnað með tilvísun til skuldbindinga Íslands gangvart NATO. Loks er þess að geta að fjölmörg sveitarfélög víða um heim hafa samþykkt yfirlýsingar um að viðkomandi sveitarfélög séu kjarnorkuvopnalaus svæði. Í árslok 2002 höfðu 92 af 105 sveitarfélögum sem þá voru á Íslandi samþykkt friðlýsingu fyrir kjarnorku-, sýkla- og efnavopnum (9).
Endurskoðunarráðstefnan 2000
Í samræmi við ákvarðanir ráðstefnunnar 1995 var sett upp undirbúningsnefnd fyrir ráðstefnuna 2000 sem koma saman árlega síðustu þrjú árin fyrir ráðstefnuna. Á fundum hennar var fyrst og fremst rætt um algildi samningsins, þ.e. að öll ríki heims ættu að eiga aðild að honum, bann við útbreiðslu kjarnorkuvopna, kjarnorkuafvopnun, viðræður um bann við framleiðslu kjarnkleyfra efna fyrir kjarnorkuvopn, öryggistryggingu fyrir aðildarríki NPT-samningsins, myndun kjarnorkuvopnalausra svæða, friðsamlega notkun kjarnorku og ályktunina um Mið-Austurlönd sem var samykkt á ráðstefnunni 1995. Á fundum nefndarinnar var áberandi ágreiningur milli kjarnorkuvopnaríkjanna og aðildarríkja Samtaka hlutlausra ríkja (Non-Aligned Movement – NAM) einkum um framkvæmd 6. greinarinnar. Varðandi kjarnkleyf efni var sett upp nefnd á Afvopnunarráðstefnunni í Genf (10) en henni hefur ekki tekist að komast að niðurstöðu.
Þegar kom að ráðstefnunni 2000 áttu aðeins fjögur ríki eftir að fullgilda samninginn, Indland, Ísrael, Pakistan og Kúba. Þrátt fyrir margvíslegan ágreining á ráðstefnunni tókst henni að koma sér saman um lokaskjal, en það hafði ekki tekist síðan 1985 (11). Merkasta framlag hennar þykir þó vera samþykkt hennar um 13 skref til algerrar afvopnunar (12). Meðal þeirra má nefna:
- Tafarlaus undirritun og fullgilding CTBT-samningsins um algert bann við tilraunum með kjarnorkuvopn og engar tilraunir fram að þeim tíma sem hann tekur gildi.
- Afvopnunarráðstefnan í Vín ljúki sem fyrst samningum um bann við framleiðslu kjarnkleyfra efna fyrir kjarnorkuvopn.
- START II samningurinn komi þegar í stað til framkvæmda, START III samningnum verði lokið eins fljótt og auðið er og ABM samningnum verði haldið við og hann styrktur.
En skref númer 6 er það sem mesta athygli hefur vakið og
oftast er vitnað til:
- Kjarnorkuvopnaríkin taki þegar til við eyðingu kjarnorkuvopna sinna (13).
Endurskoðunarráðstefnan 2005: horfur ekki góðar
Síðasta endurskoðunarráðstefna var haldin 2. til 27. maí 2005. Í sem stystu máli má segja að hún hafi borið heldur lítinn árangur, en annars vísast til tveggja greina sem birtust á Friðarvefnum 20. maí 2005, „Baráttan gegn kjarnorkuvopnum og ábyrgð Bandaríkjanna“, og 3. júní 2005, „Kjarnorkuvopnalaus Evrópa?“ (14). En þegar þetta er skrifað er staðan varðandi kjarnorkuafvopnun ekki sérlega góð. Að margra mati hefur þróunin ekki gengið eins og skyldi. Bretland, Frakkland og Rússland hafa staðfest CTBT-samninginn en ekki Kína og Bandaríkin. Kínversk stjórnvöld hafa þó nýverið lýst yfir stuðningi sínum við hann en bandarísk stjórnvöld hafa hins vegar lýst því yfir að þau styðji hann ekki. Þótt öll kjarnorkuvopnaríkin, sem eiga aðild að NPT-samningnum, hafi staðið við loforð sín um að stunda ekki tilraunasprengingar hafa þau þróað aðrar aðferðir til að prófa kjarnorkusprengjur og alla vega Bandaríkin, Bretland, Frakkland og Rússland hafa stundað slíkar prófanir og unnið að þróun nýrra kjarnorkuvopna. Varðandi fækkun kjarnorkuvopna og skref í átt til eyðingar þeirra hefur þróunin orðið hægari á undanförnum árum og jafnvel öfug í sumum atriðum. Að vísu var undirritaður samningur í Moskvu í mars 2003 milli Bandaríkjanna og Rússlands um að hvort ríki um sig fækki kjarnaoddum sínum í 1700 til 2200 á næstu tíu árum. En bæði Bandaríkin og Rússland vinna að þróun nýrra tegunda kjarnorkuvopna, bresk stjórnvöld hafa lýst því yfir að kjarnorkuafvopnun komi ekki til í náinni framtíð, Frakkar hafa ekki gert neitt varðandi fækkun kjarnorkuvopna síðan á árunum 1996-1998 og eru að þróa ný vopn og talið er að Kína hafa bæði aukið og endurbætt kjarnorkuvopnabirgðir sínar. Í desember 2001 sögðu bandarísk stjórnvöld upp ABM-samningnum og tók uppsögnin gildi 13. júní 2002 og START II samningurinn sem var undirritaður árið 1993 hefur enn ekki gengið í gildi.
27. desember 2005
Einar Ólafsson
(1) Auglýsing þar um er dagsett 23. okt. 1969 og birtist ásamt samningstextanum í C-deild Stjórnartíðinda 1969. Þar er samningurinn kallaður Samningurinn um að dreifa ekki kjarnavopnum. Enskan texta þessa samnings og annarra samninga á þessu sviði er hægt að nálgast t.d. á vefslóðinni http://disarmament.un.org:8080/TreatyStatus.nsf. Um forsögu og upphaf samningsins er fjallað í 4. riti Öryggismálanenfdar eftir Albert Jónsson og Þórð Ingva Guðmundsson, Samningar um afvopnum og takmörkun vígbúnaðar, 1985, s. 45-48. Í þessu riti er einnig fjallað um aðra samninga um afvopnun og takmörkun vígbúnaðar til ársins 1985, bæði tvíhliða samninga Bandaríkjanna og Sovétríkjanna og fjölþjóðasamninga.
(2) The Acronym Institute for Disarmament Diplomacy hefur tekið saman upplýsingar um þetta á vefsíðunni http://www.acronym.org.uk/wmd/index.htm.
(3) Albert Jónsson og Þórður Ingvi Guðmundsson, Samningar um afvopnun og takmörkun vígbúnaðar, 1985, s. 47.
(4) Um CTBT-samninginn, sjá http://www.reachingcriticalwill.org/legal/ctbt/ctbtindex.html, http://www.acronym.org.uk/ctbt/ og vefsíðu undirbúningsnefndar CTBT-stofnunarinnar (CTBTO) í Vín, http://www.ctbto.org.
(5) Þessi ályktun er aðgengileg í gagnasafni SÞ, http://www.un.org/documents/resga.htm, en einnig á vef
Malaysian Institute for Nuclear Technology Research (MINT)http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga49_75K.htm (Ath. þessi síða fannst við vinnslu þessarar greinar snemma sumars 2005 en kom ekki upp þegar gengið var frá henni í lok des. 2005. Sama er að segja um vefslóðir sem vísað er til í nmgr. 7).
(6) Um dóminn, sjá http://www.lcnp.org/wcourt/adlegalintro.htm, sjá líka umfjöllun Elíasar Davíðssonar: http://www.aldeilis.net/islfrid/kjarnorku1.html og http://www.aldeilis.net/islfrid/kjarnorku2.html.
Útdráttur dómstólsins sjálfs: http://www.icj-cij.org/icjwww/idecisions/isummaries/iunanaummary960708.htm.
Dómurinn í heild: http://www.icj-cij.org/icjwww/icases/iunan/iunan_judgment_advisory%20opinion_19960708/iunan_judgment_toc.htm
(7) Umræddar ályktanir má flestar finna á vef Malaysian Institute for Nuclear Technology Research (MINT)
http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga51_45M.htm
http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga52_38O.htm
http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga53_77W.htm
http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga54_54Q.htm
http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga55_33X.htm
http://www.mint.gov.my/policy/nuc_disarm/unga56_24S.htm
sbr. líka http://disarmament2.un.org/vote.nsf
(8) Um kjarnorkuvopnalaus svæði, sjá http://www.nuclearfiles.org/menu/library/treaties/index.htm
og http://www.tni.org/nukes-docs/nwfz.htm.
Frumvarp um kjarnorkuvopnalaust Nýja-Sjáland, Tlatelolco-samningurinn og samanburður á Rarotonga-samningnum og Tlatelolco-samningnum eru birt á íslensku sem fylgiskjöl með frumvarpi um friðlýsingu Íslands fyrir kjarnorku- og eiturefnavopnum á þinginu 1999-2000, http://www.althingi.is/altext/125/s/0655.html.
Umræður, tillögur og samningar um kjarnorkuvopnalausa svæði með sérstakri áherslu á umræður um slíkt svæði á Norðurlöndum fram til 1982 er til umfjöllunar í 3. riti Öryggismálanefndar eftir Þórð Ingva Guðmundsson, Kjarnorkuvopnalaus svæði. Tillögur á vettvangi Sameinuðu þjóðanna og umræður á Norðulöndum. 1982
(9) https://fridur.is/listi.asp?nr=208.
(10) Confernece on Disarmament (D-CD), sem sett var á fót á vegum SÞ 1979, hefur ásamt allsherjarþinginu verið aðalvettvangur umræðna um afvopnunarmál og vígbúnðareftirlit en hefur verið meira og minna óstarfhæf vegna ágreinings síðan 1996.
(11) http://www.reachingcriticalwill.org/legal/npt/2000FD.pdf.
(12) http://www.reachingcriticalwill.org/legal/npt/13point.html.
(13) Um endurskoðunarráðstefnuna 2000, sjá: http://disarmament2.un.org/wmd/npt/nptrevhome.html og ítarlega skýrslu í tímariti The Acronym Intistute, Disarmament Diplomacy, no. 46, maí 2000: Rebecca Johnson, „The 2000 NPT Review Conference: A Delicate, Hard-Won Compromise“, http://www.acronym.org.uk/46npt.htm.
Um hvort skrefin þrettán hafi verið stigin: NGO Shadow Report on Nuclear Disarmament: Accountability is Democracy Transparency is Security. Nuclear Weapon States’ Compliance with the 13 Steps http://www.reachingcriticalwill.org/legal/npt/shadowreport/13steps.pdf (Ath. þessi síða fannst við vinnslu þessarar greinar snemma sumars 2005 en kom ekki upp þegar gengið var frá henni í lok des. 2005)
(14) Um endurskoðunarráðstefnuna 2005, sjá: http://www.acronym.org.uk/npt/index.htm
og http://www.reachingcriticalwill.org/legal/npt/nptindex1.html#docs.